فیلتوهم چه زمان به‌عنوان نشانه بیماری در نظر گرفته می‌شود؟ انواع توهم چیست و کدام یک خطرناک‌تر است؟ آیا مواد مخدر یا الکل باعث توهم مداوم در افراد می‌شود؟ روانشناسی و دارودرمانی تا چه اندازه تأثیرگذار است؟ برای یافتن پاسخ تمام این سؤالات و آشنایی کامل با توهم یا hallucination تا انتهای این مطلب همراه ما باشید.
توهم چیست؟
توهم (به انگلیسی hallucination) به ادراک غیرواقعی و نادرست از تجربیات حسی، محیطی و شناختی گفته می‌شود. ادراک نادرست از شرایط و احساسات مختلف در بین افراد رایج است و به‌عنوان خطاهای شناختی از آن یاد می‌شود و افراد حتی هنگام خوابیدن یا بیدارشدن از خواب به طور مقطعی و کم‌رنگ آن را تجربه می‌کنند.
این تصورات زمانی مشکل‌ساز می‌شوند که فرد باور دارد آنچه می‌بیند، می‌شنود و حس می‌کند واقعی است. توهم از علائم بیماری‌های روان‌پریشی جدی از جمله اسکیزوفرنی و زوال عقل است. (در مقاله «اسکیزوفرنی چیست؟» بیشتر به آن پرداخته‌ایم.)
انواع توهم چیست؟
حواس پنج‌گانه (بینایی، شنوایی، چشایی، بویایی و لامسه) پل ارتباطی بین مغز و دنیای بیرون است. آنچه که در اطراف انسان رخ می‌دهد از طریق این حواس و از راه سیستم عصبی به مغز می‌رسد. مغز وظیفه دارد این اطلاعات را پردازش و درک کند و نسبت به آن واکنش نشان دهد تا ارتباط بین دنیای بیرون و مغز رخ دهد.
تغییرات ادراکی نابهنجار، واکنش‌های شیمیایی، آسیب‌های مغزی و یا اختلالات شناختی طی این فرایند منجر به توهم می‌شود. با توجه به اینکه حواس پنج‌گانه اطلاعات مختلفی را منتقل می‌کند، انواع توهم مربوط به حواس پنج‌گانه است. علاوه بر موارد ذکر شده، روان‌رنجوری نیز می‌تواند منجر به توهم خفیف شود.
۱. توهم شنیداری
رایج‌ترین نوع توهم از نوع شنیداری است. فرد در این حالت معمولاً صداهای مختلف مثل موسیقی، کوبیدن در، صدای باران، صدای حیوانات خاص، دیالوگ افراد و حتی داستان‌هایی در ذهنش می‌شنود. گوینده این صداها ممکن است افراد غریبه یا حتی آشنا باشد. این صداها ممکن است به طور ناخودآگاه به گوش فرد رسیده باشد یا کاملاً جدید باشد. حتی ممکن است فرد متوهم در ارتباط با افراد با صداهایی بشنود که اصلاً بیان نمی‌شود.
صداها ممکن است مثبت، منفی یا خنثی باشند و معنی خاصی را برای شخص تداعی نکنند. البته که شنیدن این صداها به‌خودی‌خود نشانه بیماری و مشکلی جدی است؛ اما خطر از زمانی آغاز می‌شود که صداهای درون ذهن شخص او را به کاری خطرناک و آسیب‌زا ترغیب کند.
۲. توهم دیداری
در توهم دیداری شخص حوادث، اشیا و اشخاصی را می‌بیند که وجود خارجی ندارند. معمولاً توهم شنیداری و دیداری با هم رخ می‌دهند.
۳. توهم لامسه
عجیب‌ترین نوع توهم از این نوع است. چراکه شخص حرکت یا وجود شخص یا موجودی را روی بدن خودش حس می‌کند، مثلاً حرکت حشرات روی بدن یا تکان‌خوردن اعضای داخلی بدن که شخص را به ترس وحشتناکی می‌اندازد. توهم لامسه بسیار نادر است و معمولاً به دلیل تخریب کارکردهای مغز بعد از دوره‌های طولانی مصرف مواد مخدر (معمولاً آمفتامین‌ها) به وجود می‌آید.
۴. توهم بویایی
فرد بو یا رایحه‌ای را حس می‌کند که وجود ندارد و دیگران آن را حس نمی‌کنند. با توجه به نزدیکی مراکز درک بو و خاطرات، گاهی اوقات درک یک بو می‌تواند منجر به یادآوری خاطرات، یا یادآوری خاطرات منجر به توهم بویایی شود. در هر دو حالت، این توهم نشان‌دهنده مشکل روانشناختی نیست.
۵. توهم چشایی
توهم چشایی بیشتر در افراد با اختلال زوال ذهن گزارش شده است. در این حالت فرد مزه غذا را کاملاً متفاوت یا متضاد حس می‌کند یا بدون اینکه خوراکی خاصی بخورد زیر زبانش مزه خاصی می‌چشد. با توجه به ارتباط مستقیم درک چشایی با احساس بویایی، این دو معمولاً به هم مرتبط هستند.
۶. توهم حضور شخص یا چیزی در نزدیکی
با توجه به محدودیت‌های علم ما درباره توانایی‌های غیرفیزیکی بدن انسان، مشخص‌کردن دلیل و نحوه شکل‌گیری این توهم امکان ندارد. همان‌طور که تا الان دیدید، همه انواع توهم که تابه‌حال ذکر شد، ناشی از اختلال در حواس پنج‌گانه بود؛ اما احساس حضور شخص یا شی در نزدیکی به حس ششم ما برمی‌گردد که اطلاعات علمی کافی درباره آن وجود ندارد. این توهم می‌تواند نشانه پارانویا باشد؛ اما قطعیتی در آن وجود ندارد.
تفاوت هذیان و توهم
توهم ناشی از ادراک نادرست واقعیت است و تصویرها و صداها و حواسی است که منشأ بیرونی دارد که شخص وجود آنها را احساس می‌کند؛ اما هذیان‌ها باورهایی هستند که در ذهن فرد ایجاد می‌شود و وجود آنها همانند یک عامل بیرونی حس نمی‌شود. به بیان دیگر، توهم ناشی از عوامل بیرونی است و به‌عنوان تغییری در واقعیت درک می‌شود؛ در حالی که هذیان به‌هیچ‌عنوان منشأ بیرونی ندارد.
برای مثال اگر فردی حضور مترسک در مزرعه را شخصی که به سمت او حرکت می‌کند درک کند، دچار توهم شده است. اما اگر مترسکی وجود نداشته باشد و فرد اصلاً مزرعه‌ای ندیده باشد، اما بیان کند که فردی در مزرعه به سمت وی حرکت کرده، دچار هذیان شده است.
دلایل و علل توهم چیست؟
همان‌طور که گفته شد، تقریباً همه انسان‌ها حداقل یکبار دچار توهم گاهی با شدت بالا می‌شوند؛ اما همه افرادی که توهم دارند، اختلال روانشناختی ندارند. براین‌اساس، علل توهم به دودسته اصلی تقسیم می‌شود:
علل توهم موقت
- خواب‌آلودگی (حین به خواب‌رفتن یا بلافاصله بعد از بیدارشدن)
- استفاده از الکل
- استفاده از مواد مخدر مثل یا ماری‌جوانا، کوکائین، آمفتامین‌ها، هروئین یا کتامین
- مواد مخدر توهم‌زا (LSD و PCP)
- تب شدید به‌خصوص در کودکان و افراد مسن
- کم‌آبی شدید
- کم‌خوابی
- میگرن
- ضربه شدید به سر
- درد فیزیکی (و واقعی) غیرقابل‌تحمل
- عزاداری و غم شدید
علل توهم دائم
- روان‌گسیختگی
- خانواده اختلال شیزوفرنی (اسکیزو تایپی، اختلال شخصیت اسکیزوفرنی، اختلال شخصیت اسکیزوییدی)
- اختلال توهم نامشخص
- اختلال دوقطبی
- اختلال افسردگی اساسی یا MDD
علاوه بر بیماری‌های روانشناختی، برخی بیماری‌های پزشکی نیز می‌توانند منجر به توهم شوند. برخی از این بیماری‌ها شامل این موارد می‌شود:
- پارکینسون
- آلزایمر
- صرع
- نارکولپسی
علاوه بر بیماری‌های روانشناختی و پزشکی، استفاده از داروهای خاص ممکن است عوارضی مثل توهم را در پی داشته باشد. برخی عوارض داروهای درمان اختلالات روحی روانی می‌توانند باعث تشدید یا شروع توهم شوند. معمولاً با توقف مصرف این داروها عوارض از بین می‌روند. داروهایی که منجر به توهم می‌شوند معمولاً تحریک‌کننده‌های اعصاب هستند که شروع به مصرف و قطع مصرف باید حتماً با نظارت روانپزشک انجام شود.
افراد مستعد توهم
توهم یکی از نشانه‌های بیماری‌های خاص است. این بیماری‌ها و به‌طورکلی اختلال توهم زمینه ژنتیکی دارند. علاوه بر زمینه‌های ژنتیکی، عوارض برخی داروها، مشکلات فیزیکی خاص، افسردگی و بیماری‌های روحی روانی و شکست عاطفی و مالی می‌توانند به طور مقطعی یا طولانی‌مدت منجر به توهم شوند.
*نکته مهم در مورد توهم این است که اگر شخص بداند آنچه که می‌بیند و می‌شنود واقعی نیست دچار توهم یا اختلالات توهمی نیست. با این وجود این مشکل باید مستقلاً درمان شود*
راهکارهای درمان توهم چیست؟
راه‌های اصلی درمان توهم چیست و شامل چه مواردی می‌شود؟ راه درمان توهم، دارودرمانی با کمک روانپزشک و روان‌درمانی با کمک روانشناس است. روش‌های درمان دیگر به‌صورت مکمل و کمکی همراه این دو روش تأثیر دارند. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روان‌درمانی اینجا کلیک کنید!
دارودرمانی معمولاً بعد از جلسات روانپزشکی توسط روانپزشک تجویز می‌شود. نوع داروها طبق صلاحدید روانپزشک، بستگی به علت توهم دارد. مثلاً توهم ناشی از بیماری پارکینسون با توهم ناشی از اسکیزوفرنی در دسته متفاوتی قرار می‌گیرد و طبعاً نوع و دوره درمان متفاوت است.
تأثیر مشاوره و روانشناسی بر توهم
جلسات روان‌درمانی هم بخشی از روند درمان انواع توهم است. این امر به‌خصوص در مواردی که علت توهم مشکلات روحی روانی است اهمیت می‌یابد. صحبت بی‌پرده درباره توهم‌ها و اینکه چه زمانی بیشتر و شدیدتر هستند به روند درمان و کنترل این مشکل کمک خواهد کرد. همچنین با درمیان‌گذاشتن این مشکلات با روانشناس خود می‌توانید بهترین راه‌های مقابله و کنترل توهم را پیدا کنید.
پس برای اینکه بدانیم چگونه توهم را از بین ببریم نباید به مصرف خودسر قرص ضد توهم روی بیاوریم؛ چراکه این داروها می‌توانند منجر به شدیدتر شدن علائم شوند؛ بنابراین مشورت با روانپزشک و پیگیری روان‌درمانی برای درمان توهم ضروری است.
کلام آخر
توهم تجربیات و ادراکات پیچیده حسی و نامتناسب با واقعیت هستند. معمولاً علل و زمینه ژنتیکی دارند و علائم یک بیماری جدی هستند. همچنین احتمال دارد عوارض ناشی از برخی داروها، مواد روان‌گردان یا مواد مخدر باشند. برخی شرایط محیطی مثل کم‌آبی شدید، تغییرات دمایی زیاد در بدن یا بیماری‌های مرتبط با سیستم عصبی منجر به ایجاد توهم شود. آنچه که مسلم است این است که توهم باید پیگیری و درمان شود. در غیر این صورت منجر به آسیب شخص به خودش و دیگران می‌شود.
منابع:
Hallucinations and hearing voices – NHS
Everything You Need to Know About Hallucinations – Healthline
Hallucinations: Definition, Causes, Treatment & Types – Cleveland clinic
