اثیر تغییرات محیط پیرامون بر مود و انرژی از دیرباز مورد توجه محققان و حکیمان بوده است. چینی‌های باستان باور داشتند ستاره‌ها سرنوشت انسان را مشخص می‌کنند و ایرانیان باستان بر این باور بودند که تغییرات طبیعت نشان‌دهنده تغییرات درونی انسان است. در این مقاله افسردگی فصلی و تمامی اختلالات مربوط با فصل یا تغییرات زمانی را بررسی خواهیم کرد.
اختلالات فصلی
بسیاری از اختلالات روانشناختی طی زمان دچار تغییر می‌شوند. برای مثال اختلال افسردگی اساسی دارای دوره‌های عود کننده‌ای است که بر اساس تغییرات مغز طی دوره‌های زمانی مشخص اتفاق می‌افتد. دوقطبی اختلال دیگری است که دارای دوره‌های زمانی مشخص است و با گذر زمان وضعیت فرد دچار تغییراتی می‌شود.
از طرف دیگر، برخی از این اختلالات که با زمان تغییر در وضعیت را نشان می‌دهند، از الگوی زمانی مشخص پیروی می‌کنند که با چرخه‌های زمین به دور خود یا به دور خورشید قابل توضیح است. مالیخولیا اولین اختلال روانی است که طی تاریخ موردتوجه نوع بشر قرار گرفت. بیماران مبتلا به مالیخولیا آنطور که توسط سقراط توصیف می‌شوند، وحشت غیرمنطقی از ماه و ترس از افتادن آن روی زمین دارند، الگوی خواب آنها به شدت تحت تاثیر قرار می‌گیرد، خیلی زود از خواب شب بیدار می‌شوند و احساسات منفی شدیدی دارند که به نزدیک شدن خورشید به میانه آسمان، از شدت علائم آنها کاسته می‌شود.
جنون ادواری اختلال روانی دیگری است که از زمان‌های قدیم موردتوجه افراد قرار گرفت. بر اساس اطلاعاتی که از این اختلال موجود است، فرد درگیر در فصل‌های اول و دوم سال هیچگونه علائمی ندارد در حالی که جنون یا روان‌پریشی در یکی از دو فصل سرد یا هردوی آنها قابل مشاهده است. باور بر این است که بسیاری از قاتل‌های سریالی در قرون وسطا یا پس از آن از شرایطی مشابه رنج می‌بردند و به همین دلیل ناشناخته باقی می‌ماندند.
توجه: دو اختلال ذکر شده جایی در تشخیص‌گذاری‌های روانشناختی دنیای مدرن ندارند و مربوط به پزشکی سنتی هستند.
افسردگی فصلی
افسردگی فصلی اختلال دیگری است که با تغییر فصل‌ها دچار تغییر می‌شود. این تشخیص در تالیف جدید کتابچه تشخیصی اختلالات روانشناختی دچار تغییراتی شده است. افسردگی فصلی در حال حاضر به عنوان زیرمجموعه انواع اختلال افسردگی اساسی و با نام افسردگی اساسی با الگوی فصلی شناخته می‌شود.
علائم افسردگی در دو فصل اول سال وجود ندارند یا بسیار خفیف هستند اما با شروع فصول سرد، معمولا بعد از نیمه پاییز و طی زمستان عود می‌کنند. علائم معمولا به مرور زمان بروز کرده و با گذر فصل، شدت می‌یابند. نرخ ابتلا در زنان و مردان برابر است و اکثر مبتلایان بزرگسالان و سالمندان هستند.
علائم
علائم اصلی افسردگی بالینی به شکل منحصر به فرد در این اختلال دیده می‌شوند:
- احساس غم و غصه در تمام طول روز در اکثر روزها که با غروب آفتاب شدت می‌یابند
- فقدان لذت یا انگیزه برای فعالیت‌های موردعلاقه فرد
- انرژی کم و احساس ناتوانی در تکان خوردن
- پرخوابی شدید (10 الی 16 ساعت در روز)
- پرخوری مخصوصا نسبت به کربوهیدرات‌ها که منجر به افزایش وزن شدید می‌شود (بیست الی سی درصد وزن بدن طی ماه)
- ناتوانی در تمرکز و توجه کردن
- احساس گناه، بی‌ارزشی و عزت نفس پایین که کاذب یا نامناسب است
- افکار مکرر درباره مرگ یا خودکشی
برخی از افراد مخصوصا در نوع شدیدتر این اختلال، علائمی طی فصل بهار یا اواخر زمستان تجربه می‌کنند:
9. بی‌خوابی شدید
10. کاهش شدید اشتها که منجر به کاهش شدید وزن (نزدیک به ده درصد وزن در ماه)
11. تحریک پذیری مخصوصا نسبت به خشم
12. علائم مالیخولیا
با توجه به شباهت‌های موجود در علائم افسردگی اساسی با الگوی فصلی با اختلال دوقطبی نوع دو و سه، وجود هرگونه از علائم اختصاصی دوقطبی تشخیص افسردگی را رد می‌کند. بنابراین عدم وجود علائم زیر نیز ضروری است:
13. افزایش کاذب و شدید عزت نفس خارج از پاییز و زمستان
14. تصمیم‌های غیرمنطقی در دوره‌های بهبودی مخصوصا تصمیمات مالی یا ارتباطات جنسی
15. خشونت یا خشمی که منجر به آسیب رساندن به خود یا بقیه می‌شود
علل اختلالات فصلی
تاثیر آب و هوا یا میزان دریافت نور خورشید بر بدن و کارکرد مغز، تاثیری طبیعی است که همه افراد طی فصول آن را تجربه می‌کنند. میزان ابتلا به افسردگی فصلی در کشورهایی که زمستان‌هایی با شب‌های طولانی دارند نشان می‌دهد این واکنش نامناسب، به نوعی واکنش طبیعی بدن انسان به قرارگیری در همچین شرایطی است. (در کشورهای نیمکره جنوبی زمین مثل استرالیا، چهارچوب زمانی عود و بهبود افسردگی فصلی معکوس است)
بنابراین، کاهش میزان نور طبیعی خورشید و جذب ویتامین دی و بهم خوردن چرخه طبیعی روز و شب بدن انسان یکی از دلایل اصلی افسردگی فصلی است. با این حال، این تغییرات و تاثیری که بر کارکردهای مغز دارند تنها دلیل ابتلا نیستند. تغییراتی که در سبک زندگی به دلیل کوتاه شدن طول روز به وجود می‌آید می‌توانند به عنوان علت محیطی مورد توجه قرار گیرد.
درگیری با اضطراب و استرس به عنوان اختلال همراه یا تشدید کننده شرایط در کنار علائم موجود می‌تواند منجر به افزایش سرعت ابتلا یا تشدید علائم افسردگی فصلی شود.
فاکتور خطر افسردگی فصلی
همانطور که گفته شد، در کشورهایی که زمستان‌هایی با شب‌های طولانی دارند، نرخ ابتلا بسیار بیشتر است. اکثر مبتلایان به اختلال افسردگی فصلی که ساکن این نقاط کره زمین نیستند، افراد با سابقه ابتلا به اختلالات خلقی، افسردگی یا اضطراب هستند. بنابراین سابقه یا وجود یک اختلال روانشناختی مهم‌ترین فاکتور خطر ابتلا به افسردگی فصلی است.
بر اساس پژوهش‌های انجام شده در آمریکا، زنان 18 تا 30 ساله بیشتر از بقیه جامعه به افسردگی فصلی مبتلا می‌شوند. با توجه به محدود بودن داده‌ها به کشور آمریکا، نمی‌توان به این آمار بسنده کرد، با این حال می‌توان گفت افراد میانسال و مسن مخصوصا افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن یا لاعلاج به احتمال بیشتری به افسردگی فصلی مبتلا می‌شوند.
در نهایت، فارغ از متولدین و شهروندان کشورهایی که زمستان‌هایی با شب‌های طولانی دارند، مهاجرین به این کشورها در ریسک خطر ابتلا به افسردگی هستند. شمال و شمال غرب اروپا، نقاط سردسیر آمریکای شمالی ریسک‌پذیر‌ترین کشورها هستند.
با توجه به گزارشات سازمان بهداشت انگلیس، کشورها یا مناطقی که به شدت مخصوصا طی پاییز و زمستان ابری هستند نیز می‌توانند به عنوان نقاط ریسک‌پذیر موردتوجه باشند.
درمان افسردگی فصلی
از آنجایی که اصلی‌ترین دلیل ابتلا به افسردگی تغییرات محیطی هستند، تمرکز اولیه در درمان، جبران کمبودهای ناشی از آن است.
نوردرمانی
نوردرمانی به عنوان درمان اصلی افسردگی فصلی شناخته می‌شود. طی این درمان، هدف بر آن است تا با قرار دادن فرد در معرض نور مصنوعی به تعادل چرخه شبانه روزی بدن وی کمک شود. نوردرمانی معمولا حدود بیست الی چهل روز زمان می‌برد و به همراه ملاتونین سرعت بیشتری خواهد داشت.
ملاتونین یکی از هورمون‌های بدن است که مستقیما با ساعت درونی بدن مرتبط است. قرار گرفتن در معرض نور طبیعی خورشید منجر به توقف ترشح ملاتونین و بیداری شده و کاهش نور منجر به ترشح ملاتونین و ایجاد حس خواب آلودگی می‌شود.
نوردرمانی معمولا در خانه انجام می‌شود. یک لامپ مخصوص که نور آبی مخصوصی که شبیه به اجزای تشکیل دهنده نور خورشید است و حدود بیست برابر نورانی تر از لامپ‌های معمولی است (10000 لومن) باید با فاصله دو الی سه متری از فرد در طول ساعات روز قرار گیرد.
دارودرمانی
در صورتی که وجود یک اختلال روانشناختی منجر به ابتلا به افسردگی فصلی شده باشد، دارودرمانی اختلال مذکور طی درمان افسردگی فصلی ضروری است. افسردگی فصلی می‌تواند منجر به تشدید علائم اختلال موجود شود بنابراین حتی در صورتی که فرد تا قبل از این دارویی مصرف نمی‌کرد، ممکن است با نظر متخصص شروع به مصرف داروی ضد افسردگی کند.
روان‌درمانی
روان‌درمانی در درمان افسردگی فصلی به عنوان درمان پشتیبان در نظر گرفته می‌شود. به این معنا که به تنهایی یا به همراه درمان اصلی موثر نخواهد بود؛ اما در مراحل بعدی درمان برای تثبیت درمان و جلوگیری از بروز مجدد آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسیاری از افراد به دلیل دیدن علائم بهبودی خود ممکن است روان‌درمانی را متوقف کنند که اشتباه بزرگی است.
درمان‌های کمکی
کنترل برخی علائم از دست نوردرمانی به عنوان درمان اصلی خارج است. برای مثال میزان اشتها یا کمبود ویتامین‌های مختلف در بدن به خودی خود برطرف نمی‌شوند. توجه به حجم وعده‌های غذایی و دوری از غذاهای مضر برای افسردگی به همراه ویتامین تراپی ممکن است برای فرد تجویز شود.
ایجاد تغییرات در سبک زندگی مثل ساعات کاری، افزایش فعالیت‌های بیرون از خانه و قرار گرفتن در معرض نور طبیعی خورشید بخش دیگری از درمان‌های کمکی است که پیروی از آنها به درمان سرعت می‌بخشد.
پیشگیری از افسردگی فصلی
اگر عوامل خطر ابتلا به افسردگی فصلی در زندگی شما وجود دارد و می‌خواهید از آن پیشگیری کنید، تا قبل از شروع علائم با روش‌های زیر قادر به پیشگیری کامل آن خواهید بود:
- اگر زمان زیادی در خانه سپری می‌کنید، به غیر از ساعات خواب تا جای ممکن خانه را نورانی نگه دارید.
- تا جایی ممکن از ساعات روشنایی روز بیرون از خانه استفاده کنید.
- وعده‌های غذایی متنوع و سرشار از پروتئین و ویتامین مصرف کنید. در صورت نیاز با مشورت پزشک مکمل‌های دارویی را به وعده‌های غذایی خود اضافه کنید.
- حداقل نیم ساعت فعالیت بدنی سبک را در برنامه روزانه خود بگنجانید.
- ارتباطات اجتماعی خود را حفظ کنید.
- با شروع علائم از یک متخصص کمک بگیرید.
کلام آخر
تاثیر تغییرات فصل بر نحوه کارکرد بدن انسان از زمان‌های بسیار دور موردتوجه انسان بوده است. کاهش شدید خلق و انرژی همراه با نشانه‌های افسردگی اساسی که الگوی فصلی نیز دارند، نشانه‌های اصلی ابتلا به افسردگی فصلی هستند. افسردگی فصلی با در نظر گرفتن نکات ساده ذکر شده قابل پیشگیری است؛ در صورت ابتلا نیز درمان این نوع از افسردگی به سادگی امکان پذیر خواهد بود.
در صورتی که علائم ذکر شده را در خود مشاهده می‌کنید، با اقدام سریع و به موقع می‌توانید از شدت علائم بکاهید. شما می‌توانید از طریق خدمات روانشناسی آنلاین پلتفرم پل با بهترین متخصصین سلامت روان در ارتباط باشید.
منابع:
Seasonal affective depression SAD
