استرس به عنوان یک تحریک کننده می‌تواند فوایدی برای بدن داشته باشد. آثار مثبت استرس سالم شامل این موارد می‌شود:
- افزایش توانایی ذهنی
- افزایش انگیزه
- تحریک و تقویت سیستم ایمنی بدن
- افزایش انعطاف پذیری روانشناختی
قرارگیری در معرض استرس برای بلندمدت می‌تواند منجر به درگیری با استرس پنهان یا مزمن شده و عوارضی برای فرد داشته باشد.
استرس چیست؟
استرس بخشی طبیعی از تجربه زندگی در جنبه روانی و جسمی بدن انسان است. ریشه این کلمه به معنای فشار و تنش است و به هرگونه فشاری که بر روان و جسم وارد می‌کند گفته می‌شود. استرس از اتفاقات مختلف روزمره ناشی و با تاثیر کوتاه مدت خود بر فرد شناخته می‌شود. این فشار می‌تواند بسیار خفیف باشد؛ به گونه‌‌ای که غیر قابل شناسایی یا شدید باشد و بر اندام‌های مختلف بدن تأثیر بگذارد.
برای اطلاعات بیشتر و دقیق‌تر به مقاله استرس چیست مراجعه کنید.
استرس مثبت چیست؟
مفهوم استرس مثبت به فشار و تنش‌هایی اشاره دارد که منجر به بهبود عملکرد ذهن و بدن می‌شود. این مفهوم با نام یوسترس نیز شناخته می‌شود. آثار مثبت استرس سالم طی چندین دهه گذشته در شرایط مختلف مطالعه و بررسی شده‌اند و وجود و تاثیر مثبت آن در روابط بین فردی و محیط کاری ثابت شده است.
تعریف دقیق استرس مثبت با توجه به پیچیدگی‌های بدن انسان کمی دشوار است. بسیاری از متخصصین و فلاسفه در طول تاریخ، تعاریف مختلفی برای استرس مثبت در نظر گرفتند. بسیاری باور دارند استرس مثبت یکی از دلایل اصلی تلاش و رشد در جنبه‌های مختلف زندگی است. از طرف دیگر بسیاری دیگر بر این باورند که مثبت یا منفی بودن استرس، به زاویه دید و نحوه واکنش فرد به آن بستگی دارد و ماهیت آن یک‌جانبه، اما برداشت ما دوطرفه است.
در نهایت بهترین توصیفی که می‌توان برای استرس داشت این است که نقش استرس در زندگی ما به عنوان یک تشدید کننده است، یک اتفاق یا کنش نیست و شامل واکنش ما به اتفاقات مختلف می‌شود و با تشدید عوامل موجود، می‌تواند مثبت یا منفی باشد.
با این حال، با نگاه دقیق و علمی‌تر به استرس، می‌توان گفت حتی با وجود پیچیدگی در تفکیک استرس مثبت و منفی، نمی‌توان موجودیت هیچ‌کدام از آنها را زیر سوال برد. در ادامه سعی می‌کنیم با بررسی عوامل مختلف در مثبت و منفی بودن استرس، آثار مثبت استرس سالم را بررسی کنیم.
بیشتر بخوانید:
ویژگی‌های استرس مثبت
ساده‌ترین توضیح برای استرس مثبت، استرس به میزان کافی برای اهمیت دادن به مسئله است. کافی بودن میزان استرس در شرایط خاص، به عوامل مختلفی بستگی دارد. برای مثال میزان اهمیت مسئله برای شما و تاثیر روانی آن، در تعیین میزان و تاثیر استرس بر بدن تاثیر گذار است.
برای مثال تصور کنید در دو روز مختلف قصد دارید 6 صبح از خواب بیدار شوید. در روزی که کار خاصی برای انجام دادن ندارید و بیدار شدن در این ساعت لزوم خاصی ندارد، بیرون آمدن از رختخواب دشوارتر خواهد بود و بعد از بیدار شدن شاید خسته و کوفته باشید؛ در حالی که اگر بیدار شدن در این ساعت برای یک امتحان مهم یا مصاحبه کاری ضروری باشد، نه تنها بیدار شدن ساده‌تر خواهد بود، بلکه تمرکز و آمادگی ذهنی در این ساعت خواهید داشت.
عامل بعدی‌ای که میزان استرس را تعیین می‌کند، برانگیختگی است. اصطلاح برانگیختگی به توانایی بدن برای آمادگی در مقابل اتفاقات به اشکال مختلف اشاره دارد. برانگیختگی (جسمی و روانی) به بخش‌های مختلفی از بدن مثل لوب فرونتال مغز (بخش پیشانی)، غده هیپوفیز، تالاموس و غدد فوق کلیوی بستگی دارد. این بخش‌ها با همکاری با یکدیگر با ترشح هورمون‌های مختلف و ارسال دستورهای پیچیده به بخش‌های مختلف، مغز و بدن را برای شرایط مختلف آماده می‌کنند.
عامل بعدی‌ای که در مثبت بودن استرس تاثیر دارد، واکنش شناختی است. واکنش ما به اتفاقات مختلف به عواملی مثل تجربه ما در شرایط مشابه، اطلاعات ما درباره شرایط و انگیزه‌مان برای مقابله با آن بستگی دارد. واکنش شناختی، جنبه روانی استرس است که به عقیده بسیاری از متخصصین، مهم‌ترین عامل در مثبت یا منفی بودن استرس است. برای مثال در مواجهه با تمام شدن بنزین در میان راه، عواملی مثل حضور یا عدم حضور افراد و ماشین‌های دیگر در جاده، اطلاعات ما درباره نزدیک‌ترین پمپ بنزین و تاثیری که ماندن در جاده بر زندگی ما خواهد داشت، در واکنش ما به این اتفاق تاثیر دارند.
چطور استرس مثبت را بشناسیم؟
با وجود اینکه نحوه کارکرد مکانیزم استرس برای بدن و ذهن ناهشیار ما مکانیکی و ثابت است، تشخیص و تفکیک استرس مثبت و منفی خیلی ساده نیست. استرس، به عنوان یک واکنش، تحت تاثیر عواملی که ذکر شد، به اشکال مختلف تجربه می‌شود.
برای مثال، استرس برای امتحان پایان ترم، می‌تواند منجر به ناتوانی در تمرکز و در نتیجه تاثیر منفی بر امتحان شود. در این شرایط، آثار مثبت استرس سالم با ویژگی‌های معمول استرس هماهنگی نخواهد داشت و با ایجاد انگیزه برای نتیجه بهتر و تمرکز بیشتر برای درس خواندن، به ما کمک می‌کند. به این شکل، استرس فیزیولوژی منجر به میل، انرژی و انگیزه بیشتر می‌شود.
از زاویه دیگر، استرس به عنوان یک پدیده روانشناختی می‌تواند تاثیر تاخیری یا ثانویه داشته باشد. با در نظر گرفتن مثال قبلی، تاثیر ثانویه به این شکل خواهد بود که فرد بعد از کسب نتیجه بد در یک امتحان، برای امتحان بعدی انگیزه خواهد داشت تا از نتیجه مشابه جلوگیری شود.
ویژگی‌های استرس منفی
در مقابل استرس مثبت، وقتی می‌توان به آن استرس منفی گفت که نه تنها فایده‌ای برای حل مشکل یا گریز از مسئله ندارد، بلکه عوارض یا مشکلاتی برای فرد ایجاد می‌کند و نمی‌تواند واکنش صحیحی نسبت به اتفاق پیش آمده داشته باشد. برای مثال، طبق مثال‌های قبلی، وقتی استرس منجر به واکنشی چنان شدید می‌شود که عملکرد طبیعی تحت تاثیر قرار می‌گیرد، به آن استرس منفی گفته می‌شود.
ذهن خود را یک ابرکامپیوتر قدرتمند، قادر به دریافت و تفسیر هزاران داده مختلف در ثانیه تصور کنید. وقتی این کامپیوتر در مواجهه با یک چالش به این نتیجه می‌رسد که توانایی کافی برای مقابله با این چالش را ندارد، استرس منفی تجربه می‌شود. در این شرایط، این ابرکامپیوتر قدرتمند تلاش می‌کند تا با در نظر گرفتن احتمالات بیشتر، راهی برای غلبه بر چالش پیدا کند.
پیدا کردن این راه‌حل منجر به تبدیل استرس منفی به استرس مثبت و انگیزه می‌شود. تلاش برای پیدا کردن راه‌حل تا زمانی ادامه پیدا می‌کند که این ابرکامیپوتر به راه‌حل مناسبی دست پیدا کند، یا به این نتیجه برسد که نیازی به مواجهه با این چالش ندارد و می‌تواند از آن فاصله بگیرد. فارغ از استعاره‌ها، این پروسه به زبان ساده نحوه کارکرد مغز در مواجهه با چالش و استرس را توضیح می‌دهد!
چرا استرس گاهی به صورت منفی و گاهی منفی تجربه می‌شود؟
در طول چندین میلیون سال و طی تکامل انسان، استرس و ترس همیشه به عنوان یک عامل ضروری وجود داشته‌اند. مواجهه با چالش‌های مختلف و استرس ناشی از آن، به انسان کمک کرد تا حد و مرز‌های وجودی خود را کشف کرده و بر این اساس به تکامل خود ادامه دهد. از زاویه دید تکاملی، استرس همیشه مثبت بوده و منجر به رشد نوع بشر شده است.
این موضوع در زاویه فردگرایی بسیار متفاوت است. تجربه ما در مقابل مشکلات به عوامل زیادی بستگی دارد که وضعیت مواد شیمیایی مغز و بدن مهم‌ترین و تاثیرگذارترین عامل است؛ به نوعی که افزایش و کاهش انواع مختلف این مواد در بدن می‌تواند به سادگی این تجربیات را تغییر دهد و منجر به تجربه استرس بی دلیل شود. با این حال، تقلیل انسان به این مواد شیمیایی در بررسی استرس و تاثیرات آن بر بدن، در عمل ساده نیست.
آثار مثبت استرس سالم؛ اثرات مثبت استرس چیست؟
با در نظر گرفتن همه مطالبی که بررسی کردیم، می‌توان گفت میزان کمی از استرس، در مدت کوتاه به طور عمومی می‌تواند مثبت و سالم باشد. در ادامه تمامی آثار مثبت استرس سالم را بررسی خواهیم کرد.
1_ افزایش توانایی مغز
تحریک مغز با میزان کمی از استرس باعث ترشح انواع مختلف هورمون‌ها و نوروترنسمیترهای مختلف می‌شود که تاثیرات مختلفی بر مغز دارند. نوراپی نفرین مهم‌ترین نوروترنسمیتر ترشح شده در مغز در مواجهه با استرس مثبت است که علاوه بر افزایش سرعت تبادل اطلاعات بین سلول‌های مغزی، به کارکردهای هوشمندانه مغز نیز کمک کرده و به نوعی توانایی مغز را افزایش می‌دهد.
این میزان کم از استرس می‌تواند به طور طبیعی و در مواجهه با مشکلات مختلف به وجود آید یا با چالش‌های شخصی مثل ورزش روزانه یا تعهد به عادات سالم مثل مسواک زدن در طول روز ایجاد شود.
2_ افزایش توانایی سیستم ایمنی بدن
بدن انسان به صورت تکاملی به این فرمول دست یافته که در مواجهه با مشکلات، آسیب فیزیکی امکان‌پذیر است. برای مثال انسان اولیه را در نظر بگیرید که با یک حیوان وحشی روبرو می‌شود، افزایش توانایی سیستم ایمنی بدن به این انسان اولیه کمک می‌کند تا بعد از درگیری و زخمی شدن از این شرایط نجات پیدا کند.
این واکنش بدن به استرس اشکال مختلفی دارد که بر اساس شرایط متفاوت است. برای مثال در صورت خونریزی، توانایی بدن در انعقاد خون افزایش پیدا می‌کند یا در مواجهه با ویروس و باکتری، میزان گلبول‌های سفید خون برای مبارزه با آنها افزایش پیدا می‌کند. در نهایت، مواجهه با استرس و چالش، به اشکال مختلف به سیستم ایمنی بدن کمک می‌کند تا با خطرهای مختلف مبارزه کند.
3_ افزایش انعطاف پذیری روانشناختی
مواجهه با استرس، نیاز به بررسی اطلاعات مختلف را تحریک می‌کند (مثال ابرکامپیوتر). مواجهه با این شرایط به دفعات زیاد، نیاز به تغییر باورها و اطلاعات شناختی را ایجاد می‌کند. برای مثال تصور کنید در یک روز، چندین بار در شرایط خطرناک مختلف قرار می‌گیرید و هربار بدون واکنش خاصی از آن جان سالم به در می‌برید. در این شرایط به احتمال زیاد یا به شانس باور پیدا می‌کنید یا از خدا بابت نگاه ویژه‌ای که به شما دارد تشکر می‌کنید.
4_ افزایش انگیزه
مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین هدف از وجود استرس، تاثیر آن بر انگیزه و میل به اعمال مختلف است. همانطور که بارها مثال زدیم، استرس در حجم مناسب انگیزه تلاش بیشتر برای موفقیت را فراهم و دلیلی برای تلاش بیشتر ایجاد می‌کند.
آیا استرس مثبت مزمن مفید است؟
همانطور که می‌دانیم، استرس یک واکنش کوتاه مدت به شرایط است. مزمن شدن استرس عوارض زیادی برای بدن و سلامت روانی دارد. این موضوع حتی برای استرس مثبت نیز صادق است. بدن ما در تجربه استرس تحت فشار قرار می‌گیرد و این فشار کنترل شده، دلیل اصلی مثبت بودن آن است. وجود این فشار برای مدت طولانی و به صورت مزمن، توانایی بدن برای مقابله با آن را تحت تاثیر قرار می‌دهد. بدن و مغز ما به اندازه مشخصی توانایی تولید هورمون‌ها و نوروترنسمیترهای مختلف دارد و به اتمام رسیدن این میزان، باعث بی‌فایده شدن استرس می‌شود.
چگونه استرس مثبت به استرس منفی تبدیل می‌شود؟
آن‌طور که قبلا هم بررسی کردیم، می‌توان گفت استرس همیشه مثبت است؛ مگر اینکه بیش از حد یا طولانی مدت باشد. به این شکل می‌توان گفت استرس، مثبت زاده می‌شود و توانایی منفی شدن دارد! در ادامه عواملی که باعث از بین رفتن آثار مثبت استرس سالم می‌شود را بررسی خواهیم کرد.
- مزمن و طولانی بودن: ذهن و بدن ما به اندازه قابل مشخصی توانایی استفاده مفید از استرس را دارد و در صورت مواجهه با استرس به مدت طولانی یا مزمن شدن آن به دلایل مختلف، آثار مثبت استرس سالم را از بین می‌برد.
- ناتوانی در کنترل کردن: یکی از دلایلی که استرس مثبت را مفید می‌کند، قابل کنترل بودن است. قابل کنترل بودن به این معناست که تلاش شما تغییری در نتیجه نهایی ایجاد می‌کند. برای مثال وقتی یک هفته قبل از امتحان استرس دارید، توانایی کنترل کردن آن و درس خواندن را دارید؛ در حالی که شب قبل از امتحان، در صورتی که به اندازه کافی مطالعه نکرده باشید، توانایی تغییر و بهبود نتیجه نهایی را ندارید و در نتیجه کنترل این استرس و غلبه بر آن از توانایی شما خارج است.
- قوی بودن: شدت زیاد استرس یا قوی بودن آن به طوری که اجازه انجام کارهای دیگر را از شما بگیرد، باعث از بین بردن تاثیر مثبت آن می‌شود. برای مثال وقتی یکی از عزیزان شما به شدت بیمار است و ذهنتان به شدت درگیر است، طبیعتا توانایی تمرکز و انجام دادن کارهای معمول روزانه خود را ندارید.
- نامرتبط بودن: با وجود اینکه به طور عمومی، ما استرس را در مواجهه با اهداف و اعمال خود تجربه می‌کنیم، این احساس می‌تواند گاهی نامرتبط باشد. برای مثال کسی که هیچ علاقه‌ای به رانندگی ندارد، در مواجهه با استرس قبول شدن در امتحان رانندگی به احتمال زیاد اهمیتی به آن نمی‌دهد و در نتیجه تلاش زیادی برای آن نمی‌کند.
- تعارض با اهداف: علاوه بر اینکه استرس و چالش مواجه شدن با عوامل مختلف می‌تواند نامرتبط باشد، ممکن است حتی با اهداف دیگر متعارض باشد. در مثال قبلی، تصور کنید که فردی که برای امتحان رانندگی استرس دارد و اهمیتی به آن نمی‌دهد، یک امتحان مهم دیگر نیز داشته باشد؛ در این شرایط تلاش برای امتحان رانندگی وقت وی را تلف می‌کند و در تعارض با درس خواندن برای امتحان دیگر است.
چگونه استرس منفی را به نوع سازنده و مثبت تبدیل کنیم؟
با وجود اینکه استرس منفی بسیار رایج است و می‌تواند در زندگی روزمره مشکلات زیادی ایجاد کند، امکان استفاده بهینه از آن و تغییر آن به استرس مثبت وجود دارد. این پروسه می‌تواند زمان‌بر باشد و نیاز به تمرین و مواجهه با چالش‌های مختلف برای کسب توانایی کنترل استرس دارد. در ادامه روش‌های شناخته شده برای افزایش آثار مثبت استرس سالم را بررسی خواهیم کرد.
1_ از استرس کاذب دوری کنید
مواجهه با چالش‌های مختلف و استرس در زندگی همه افراد و به صورت روزمره یک مسئله طبیعی است. مسیر طبیعی زندگی هیچ فردی یک جاده صاف نیست و همه افراد با پیچ‌وخم‌های مختلف مواجه می‌شوند. با این حال، وقتی احساس می‌کنید بیش از حد طبیعی تحت فشار قرار دارید و توانایی تحمل استرس بیشتر را ندارید، دوری از شرایط چالش برانگیز برای مدت کوتاه و جذب انرژی بیشتر برای مواجهه با چالش‌های مهم‌تر به شما کمک خواهد کرد.
2_ کنترل را رها کنید!
کنترل کردن شرایط مختلف و اتفاقات زندگی اهمیت زیادی در احساسات ما و واکنش ما به اتفاقات دارد. توانایی کنترل کردن شرایط مختلف به ما آرامش می‌دهد و استرس را از ما دور می‌کند. با وجود اینکه می‌دانیم میزان قابل کنترل و کمی از استرس مفید است، گاهی در مواجهه با چالش‌های دشوار و استرس شدید، کنترل کردن شرایط غیرممکن می‌شود. در این شرایط باید قبول کنید که برخی اتفاقات از کنترل شما خارج هستند و باید آنها را به دست سرنوشت بسپرید.
3_ به افکار مثبت بیشتر اهمیت دهید
همانطور که بررسی کردیم، واکنش شناختی ما به اتفاقات مختلف به علم ما از شرایط و توانایی‌های خودمان بستگی دارد. در مواجهه با شرایط نامناسب، ذهن ما سعی می‌کند تا با بررسی انواع مختلف احتمالات ما را برای مواجهه با آنها آماده کند. این پروسه می‌تواند تبدیل به نشخوار فکری درباره اتفاقات منفی و بی‌توجهی به بخش مثبت اتفاقات شود.
4_ کمک بگیرید
انسان به عنوان یک موجود اجتماعی، فواید زیادی از ارتباطات اجتماعی می‌برد. در مواجهه با اتفاقات ناگوار و استرس شدید، ممکن است به صورت ناخودآگاه میل به دوری از افراد مختلف داشته باشیم؛ این دسته از عوارض استرس با حفظ ارتباطات اجتماعی و کمک گرفتن یا مشورت با دوستان و آشنایان یا متخصص سلامت روان قابل پیشگیری هستند.
برای دریافت کمک از متخصصین سلامت روان و مبارزه با استرس و عوارض آن می‌توانید از خدمات پلتفرم پل بهره برده و از مشاوره آنلاین اضطراب بهره ببرید.
5_ مهارت‌های مقابله‌ای را یاد بگیرید
مهارت‌های مقابله‌ای شامل روش‌های مختلف برای مواجهه با استرس و چالش‌ها می‌شود. این مهارت‌ها می‌توانند به سادگی یادآوری نقاط قوت و توانایی‌ها در مواجهه با چالش‌ها، یا مهارت‌های پیچیده‌تر مثل توانایی ایجاد آرامش در بدن و ذهن باشد. یادگیری این مهارت‌ها به تمرین و تکرار احتیاج دارند و با اضافه کردن آنها به روتین روزانه می‌توانید از فواید آن بهره ببرید.
6_ از سلامت جسمی و رژیم غذاییتان غافل نشوید!
هورمون‌ها و نوروترنسمیترهای تولید شده در بدن نقش پررنگی در تجربه استرس دارند؛ به همین دلیل مواد غذایی که مصرف می‌کنیم نقش مستقیمی بر میزان استرس دارند. با اجتناب از غذاهای مضر و استفاده از رژیم غذایی غذاهای خوب برای استرس می‌توان تاثیر زیادی در کاهش استرس منفی داشت. علاوه بر رژیم غذایی، فعالیت جسمی منظم فواید زیادی برای بدن دارد که به اشکال مختلف می‌تواند به کاهش استرس کمک کند.
7_ خواب باکیفیت فرصتی برای استراحت ذهن و جسم است
خواب فرصتی برای آرامش ذهن، دوری از استرس روزانه و استراحت بدن است. مواجهه با استرس، مخصوصا استرس مزمن تاثیر منفی‌ای بر سلامت خواب دارد که می‌تواند منجر به تشدید عوارض شود. توجه به سلامت خواب و استراحت کافی به شما کمک خواهد کرد تا واکنش مناسب‌تری به چالش‌های روزمره داشته باشید.
کلام آخر
استرس به عنوان واکنش بدن به فشار روانی می‌تواند فواید و عوارض زیادی برای بدن داشته باشد. میزان مناسب از استرس در مواجهه با چالش‌های مختلف به ما کمک می‌کند تا به اندازه کافی انگیزه داشته باشیم و با آنها مقابله کنیم. از طرف دیگر عوامل زیادی می‌تواند آثار مثبت استرس سالم را خنثی کرده و عوارض زیادی برای سلامت روان و جسم داشته باشد.
در صورتی که با استرس دست و پنجه نرم می‌کنید، با دریافت کمک متخصصین سلامت روان می‌توانید با آن مقابله کنید. پلتفرم پل با کمک بهترین متخصصین سلامت روان فرصتی برای مشاوره آنلاین ایجاد کرده است تا دریافت کمک آسان تر از همیشه باشد.
منابع:
