انسان‌ها از بدو تولد تنها دو نوع ترس دارند؛ ترس از ارتفاع و ترس از صداهای بلند. کودکان به مرور زمان تجربه‌های بیشتری به دست می‌آورند و از چیزهای بیشتری می‌ترسند. بعضی از ترس‌ها بین همه افراد مشترک است؛ مثلا همه افراد از آتش و سوختن می‌ترسند. اما بعضی از ترس‌ها آنقدر شدید و غیرمنطقی هستند که «فوبیا» یا «هراس زدگی» نامیده می‌شوند. فوبیا اصطلاحی است که در فضای مجازی و حتی برای شوخی هم زیاد به کار می‌رود، اما آیا تاکنون فکر کرده‌اید که واقعا منظور از فوبیا چیست؟ چه انواعی دارد و آیا شما خودتان فوبیایی دارید یا نه؟ در این مقاله از پل، این ترس‌های عجیب را بررسی می‌کنیم.
معنی فوبیا یا هراس زدگی چیست؟
فوبیا به معنی ترس بیش از حدی است که واکنش‌های غیر منطقی به دنبال دارد. افرادی که فوبیا دارند، از یک موجود زنده، شرایط یا مکانی خاص می‌ترسند و هنگام مواجهه با آن‌ها وحشت می‌کنند. این ترس‌های شدید، گاهی اوقات زندگی روزمره را به طور کلی مختل می‌کنند و حتی ممکن است روی روابط و شغل افراد هم تأثیر داشته باشند.
افرادی که فوبیا دارند، می‌دانند که ترسشان غیرمنطقی است و چیزی که از آن می‌ترسند، آنقدرها هم وحشتناک نیست، اما امکان مدیریت ترسشان را ندارند. هنوز آمار دقیقی درباره اینکه چند درصد از مردم جهان هراس زدگی دارند، به دست نیامده؛ اما تخمین زده می‌شود که بین ۷ تا ۱۲ درصد از مردم جهان فوبیا داشته باشند.
انواع فوبیا چیست؟
ترس‌های اغراق آمیز، انواع بسیار زیادی دارند. مثلا ترس از هواپیما، خون، شب و تاریکی، دندان‌پزشکی و حتی حفره‌های ریز، انواع فوبیا محسوب می‌شوند. انجمن روانپزشکی آمریکا (APA) سه نوع فوبیا را به عنوان انواع اصلی این اختلال معرفی می‌کند. این سه نوع ترس اغراق‌آمیز عبارتند از:
۱. فوبیاهای خاص
این نوع هراس زدگی از دو نوع دیگر آن شایع‌تر است. وقتی فردی به فوبیای خاص مبتلاست، یعنی از چیز خاصی می‌ترسد و به محض اینکه در برابر عامل محرک قرار بگیرد، واکنش‌های شدید و وحشت‌زده نشان می‌دهد. به عنوان مثال کسی که هموفوبیا دارد، به محض دیدن خون از حال می‌رود.
این دسته از هراس‌ها معمولا به موارد خاصی مربوط می‌شوند که در روزمره وجود ندارند، به همین دلیل کم‌تر مشکلساز می‌شوند. به عنوان مثال اگر شما از مار هراس داشته باشید، شاید به تعداد دفعات محدود، واکنش‌های ناشی از ترس شدید نشان بدهید؛ چون قرار نیست هرروز جلوی درب خانه مار ببینید! اگر می‌خواهید بدانید انواع خاص فوبیا چیست و آیا ترس بیش از حد شما از یک عامل، واقعا نوعی فوبیاست یا خیر، درباره آن جستجو کنید تا متوجه شوید که آیا افراد دیگری هم مشابه شما وجود دارند یا خیر. در ادامه بعضی از رایج‌ترین هراس زدگی‌های خاص را نام می‌بریم:
- ترس از سخنرانی (Glossophobia)
- ترس بیش از حد از ارتفاع (Acrophobia)
- هراس از پرواز با هواپیما (Aviophobia)
- هراس از عنکبوت (Arachnophobia)
- ترس شدید از سگ (Cynophobia)
- تاریکی هراسی (Nyctophobia)
۲. فوبیای اجتماعی
این نوع ترس را با نام اضطراب اجتماعی هم می‌شناسند. افرادی که فوبیای اجتماعی دارند، از تجربه‌های ناخوشایندی مثل طرد شدن، اضافه بودن در جمع‌ها، قضاوت شدن یا تحقیر شدن در جمع به شدت می‌ترسند. شرکت در تجمعات بزرگ برای این افراد مثل یک کابوس است! این ترس آن‌ها به اضطراب اجتماعیشان برمی‌گردد و به درونگرایی یا خجالتی بودن ارتباطی ندارد.
۳. آگورافوبیا
این اصطلاح در فارسی با نام‌هایی چون برزن هراسی، بازار هراسی یا گذر هراسی هم شناخته می‌شود، اما همان معادل لاتین آن (Agoraphobia) بین روانشناسان رایج‌تر است. افراد مبتلا به این نوع هراس، از قرار گرفتن در موقعیت‌هایی که راه فرار ندارند، می‌ترسند.
آسانسور، وسایل حمل و نقل عمومی و فضاهای سربسته شلوغ چند عامل محرک فوبیای این افراد است. آگورافوبیا ممکن است با هراس زدگی‌های دیگری چون مونوفوبیا (monophobia) به معنی ترس از تنهایی نیز همراه باشد.
علت بروز فوبیا چیست؟
در منبع medicalnewstoday، تئوری‌های مختلفی به عنوان علت بروز فوبیا معرفی شده است.
ژنتیک و محیط دو عامل اصلی هراس زدگی افراد هستند. گاهی اوقات تجربه زیسته افراد، در آن‌ها هراس ایجاد می‌کند. به عنوان مثال کسانی که در کودکی تجربه‌ای نزدیک به غرق شدن داشته‌اند، به احتمال زیادی از شنا، آب‌تنی، دریا و رودخانه وحشت دارند.
علت دیگر هراس در کودکان به قدرت یادگیری آن‌ها برمی‌گردد. اگر یکی از اعضای خانواده (والدین یا خواهر و برادر) از چیزی به هر دلیلی هراس داشته باشد، احتمال اینکه کودک هم در آینده از همان عامل بترسد، بیشتر است.
تئوری دیگر درباره علت فوبیا، آن را یک میراث اجدادی می‌داند که از انسان‌های اولیه به ما رسیده است. حبس شدن، نداشتن راه فرار، مواجهه با افراد جدید و جانوران خطرناک، تهدید جدی برای زندگی انسان‌های اولیه به شمار می‌رفتند. ترس از این عوامل، انسان‌های اولیه را از مواجهه با آن‌ها دور می‌کرد و واکنشی ناخودآگاه برای تأمین امنیت آن‌ها محسوب می‌شد. شاید این هراس از گذشته تاکنون در ژنتیک انسان باقی مانده باشد و به همین دلیل است که در نسل امروز بشر هم وجود دارد. این ترس‌ها اکنون بی‌منطق به نظر می‌رسند، اما زمانی منطقی و حافظ جان انسان‌ها بودند.
بیشتر بخوانید:
چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به هراس یا فوبیا هستند؟
هراس زدگی معمولا در سنین کودکی، نوجوانی و ابتدای جوانی ایجاد می‌شود و به ندرت پیش می‌آید که فرد بالای ۳۰ سال، از چیزی که قبلا نمی‌ترسید، وحشت داشته باشد. در مجله سلامتی Healthline اطلاعاتی در این باره ارائه داده و بر اساس تحقیقات بررسی کرده است که علت‌های افزایش احتمال ابتلا فوبیا چیست. در این مجله نوشته شده که ترس شدید از حیوانات در خانم‌ها بیشتر است. از طرف دیگر، آقایان بیشتر هراس‌های مربوط به پزشک و دندان‌پزشک را تجربه می‌کنند. همچنین احتمال ابتلا به اجتماع هراسی در افرادی که سطح اقتصادی یا اجتماعی پایین‌تری دارند، بیشتر است.
عواملی که احتمال ابتلا به فوبیا را افزایش می‌دهند، عبارت است از:
- زندگی با فرد دارای فوبیا
- ابتلا به اختلالات روانی و مشکلات سلامتی
- صدمات تروماتیک مغزی
- سوء مصرف مواد مخدر
- افسردگی
- اضطراب شدید
تشخیص فوبیا
هرکدام از انواع هراس زدگی، علائم منحصر به فردی دارند. روانشناسان معمولا وقتی فوبیا را تشخیص می‌دهند که متوجه می‌شوند مراجع آن‌ها برای زندگی خود به گونه‌ای برنامه‌ریزی کرده که تا حد امکان از عامل محرک ترس‌هایش دور باشد. به عنوان مثال یک فرد مبتلا به فوبیای اجتماعی، از حضور در جمع‌ها و به خصوص جمع‌هایی که نمی‌شناسد، امتناع می‌کند.
فوبیا از آن دست مشکلاتی است که عامل محرکه و دلیل مشخص دارد و همین موضوع تشخیصش را راحت‌تر می‌کند. به عنوان مثال شما وقتی مشغول انجام کارهایتان هستید، ممکن است بدون اینکه دلیل خاصی وجود داشته باشد، دچار اضطراب شوید، اما هیچوقت واکنش‌های ناشی از هراس زدگی را بدون دلیل تجربه نخواهید کرد. اگر بدانید نشانه‌های فوبیا چیست، هنگام بروز آن‌ها خودتان متوجه خواهید شد.
علائم فوبیا چیست؟
هراس‌های مختلف علائم گوناگونی ایجاد می‌کنند، بعضی از کلیدی‌ترین واکنش‌هایی که نشان می‌دهد شما فوبیا دارید را در ادامه توضیح می‌دهیم.
- وقتی در معرض عامل محرک ترس قرار می‌گیرید، اضطراب شدیدی را تجربه می‌کنید.
- به هر قیمتی از عامل محرک ترس خود دور می‌شوید.
- هنگام مواجهه با عامل محرک ترس، دست و پایتان را گم می‌کنید و نمی‌توانید کاری که باید را انجام بدهید.
- می‌دانید که ترستان غیرمنطقی است و واکنش‌های شدیدی نشان می‌دهید، اما نمی‌توانید احساساتتان را کنترل کنید.
واکنش‌های وحشت‌زدگی یا پانیک (Panic)، نیز یکی از رایج‌ترین واکنش‌هایی است که افراد در برابر عوامل محرک نشان می‌دهند. پانیک به معنی حمله اضطرابی شدیدی است که حتی ممکن است افراد را تا مرز سکته پیش ببرد. بعضی از رایج‌ترین علائم پانیک عبارتند از:
- تپش قلب
- تنگی نفس و احساس خفگی
- از دست دادن قدرت تکلم یا به لکنت افتادن
- خشک شدن دهان
- سوزش یا درد معده
- حالت تهوع
- فشار خون بالا
- لرزش به خصوص در نواحی مثل دست و پا
- احساس درد و سنگینی در قفسه سینه
- سرگیجه
- تعریق بیش از حد
فوبیا چگونه درمان می شود؟
هراس‌ها معمولا قابل درمان هستند. آگاهی افراد مبتلا به فوبیا از ترس‌هایشان، به روند درمان آن‌ها کمک می‌کند. روان‌درمانی و دارو درمانی دو روش متداول برای حل این مشکل هستند که گاهی به تنهایی و گاهی هم به صورت ترکیبی مورد استفاده قرار می‌گیرند. در ادامه بررسی می‌کنیم هر یک از روش‌های درمان فوبیا چیست و چطور افراد می‌توانند ترس‌های شدیدشان را با تکنیک‌های روانشناسی درمان کنند.
۱. درمان با تکنیک‌های روانشناسی
روانشناسان معمولا از رویکرد شناختی رفتاری (CBT) برای بهبود هراس زدگی استفاده می‌کنند. در این رویکرد، بیمار در محیطی کنترل شده، در معرض عامل محرک ترس قرار می‌گیرد. او به کمک تراپیست می‌آموزد که چطور می‌تواند با این عامل محرک ترس، مواجه شود، واکنش‌هایش را کنترل کند و دچار اضطراب شدید نشود. (در مقاله «روان درمانی چیست؟» بیشتر به این موضوع پرداخته‌ایم.)
رویکرد شناختی رفتاری به این صورت نیست که اگر اوفیدیوفوبیا (ترس شدید از مار) دارید، در همان جلسه اول عینک واقعیت مجازی به چشم‌هایتان بزنید و ببینید که مارها همه جای اتاق قرار دارند یا روانشناس از توی یک جعبه، ماری بیرون بیاورد و از شما بخواهد آن را در دست بگیرید! روانشناس ابتدا با صحبت، ریشه ترس را پیدا می‌کند و روی از بین بردن باورها و افکار منفی که این ترس شدید را در شما ایجاد کرده، تمرکز می‌کند. بعد از اینکه ذهن شما به اندازه کافی آماده شد، وارد مرحله مواجهه با عامل محرک ترس می‌شود.
۲. درمان با دارو
در موارد شدید، ممکن است روانشناس، مراجع خود را به روان‌پزشک ارجاع بدهد و روند درمان را با دارو پیش ببرد. داروهای ضد افسردگی، آرام‌بخش و ضد اضطراب، به بهبود علائم فوبیا و کنترل واکنش‌های فیزیکی و احساسی کمک می‌کنند. البته معمولا در حین درمان با دارو، تراپی هم انجام می‌شود تا ریشه ترس هم در ذهن بیمار حل شود.
آیا فوبیا روی سلامت روان ما تأثیر می‌گذارد؟
اگر هراسی دارید که در زندگی روزمره شما اختلال ایجاد کرده، باید برای درمان آن اقدام کنید. در غیر این صورت ممکن است روی سلامت روان شما تأثیر بگذارد و مشکلاتی مثل اضطراب یا افسردگی به دنبال داشته باشد. مثلا ترس از پرواز، برای افرادی که زیاد سفر می‌روند، یک عامل محدودکننده است که به درمان نیاز دارد.
اگر عامل محرک ترس شما، نادر است و می‌توانید زندگی خود را بدون اینکه اختلالی در آن ایجاد شود، به گونه‌ای بچینید که از این عامل دور باشد، فوبیای شما به درمان نیاز نخواهد داشت. مثلا اگر طبیعت‌گرد حرفه‌ای نباشید یا در شهرهای نزدیک به جنگل زندگی نکنید، احتمالا هراس از مار در زندگی شما اختلالی ایجاد نخواهد کرد!
کلام آخر
در این مقاله بررسی کردیم فوبیا چیست و چه نشانه‌هایی دارد. اگر هراسی دارید که زندگی روزمره‌تان را مختل کرده یا برای کارها و روابطتان مشکلساز شده، می‌توانید از روانشناسان خبره سامانه پل کمک بگیرید. این افراد گام به گام با شما پیش می‌روند تا بر ترستان غلبه کنید و کنترل واکنش‌هایی که در برابر عامل محرک نشان می‌دهید را به دست بگیرید.
