فوبیای اجتماعی یا اختلال اضطراب اجتماعی، اختلالی از خانواده اختلالات اضطرابی است که در آن فرد ترس و نگرانی شدید و مداوم در موقعیت‌های اجتماعی خاص یا همه موقعیت‌های اجتماعی تجربه می‌کند. این نگرانی معمولاً ناشی از ترس، قضاوت یا تحقیرشدن توسط دیگران است. در این مقاله، توضیح می‌دهیم فوبیای اجتماعی چیست، چه علائمی دارد، چرا به وجود می‌آید و چطور باید درمان شود.
فوبیای اجتماعی چیست
فوبیای اجتماعی یا اختلال اضطراب اجتماعی در دسته اختلالات اضطرابی قرار می‌گیرد و معمولاً همراه نشخوار ذهنی (وسواس فکری) وجود دارد و می‌تواند منجر به افسردگی شود. (در مقاله «نشانه‌های افسردگی» بیشتر به این موضوع پرداخته‌ایم.) شاخص اصلی فوبیای اجتماعی، ترس یا اضطراب در موقعیت‌های اجتماعی (آشنا و ناآشنا) است که می‌تواند شامل برقراری ارتباط چشمی، خوردن و آشامیدن در جمع یا حتی قضای حاجت در دستشویی عمومی باشد. این ترس و اضطراب ناشی از الکل یا مواد مخدر نیست و معمولاً در سراسر زندگی فراگیر است. لازمه تشخیص برای کودکان، ارتباط کودک با همسالان خود است و رابطه کودک با بزرگسالان نباید مبنای تشخیص باشد.
تفاوت ترس اجتماعی و خجالتی بودن
ترس اجتماعی و خجالتی بودن دو مفهوم متفاوت هستند. خجالتی بودن یک ویژگی شخصیتی است که ممکن است در برخی موقعیت‌های اجتماعی بروز کند، اما فوبیای اجتماعی یک اختلال روان‌پزشکی شناخته شده است که می‌تواند باعث کاهش کیفیت زندگی شود. تفاوت اصلی بین این دو در شدت و تأثیر آنها بر زندگی فرد است.
فرد خجالتی ممکن است در صحبت‌کردن با غریبه‌ها یا در جمع دچار مشکل شود، اما این مشکلات، زندگی فرد را تحت‌تأثیر قرار نمی‌دهند. در حالی که فرد مبتلا به فوبیای اجتماعی ممکن است ترس و نگرانی شدید و مداوم در موقعیت‌های اجتماعی تجربه کرده و این ترس باعث شود که فرد از رفتارهای اجتماعی پرهیز کند. در نتیجه، فوبیای اجتماعی ممکن است باعث شود فرد در برقراری روابط، در محل کار و یا در فعالیت‌های روزانه دچار مشکلات شود.
تشخیص افتراقی
کم‌رویی، آگورافوبی، پنیک، اضطراب جدایی و اضطراب فراگیر، اختلالات اضطرابی‌ای هستند که می‌توانند علائمی مشابه اختلال فوبی اجتماعی داشته باشند. تفاوت اصلی این اختلالات با اختلال اضطراب اجتماعی، تفکر فرد در روابط و شرایط اجتماعی است. فرد مبتلا به اختلال ترس اجتماعی، از قضاوت‌شدن یا نامناسب به‌نظررسیدن می‌ترسد و دلیل دوری از ارتباطات همین موضوع است.
اختلالات دیگری مثل اوتیسم یا افسردگی اساسی نیز می‌توانند علائم مشابهی داشته باشند که در این صورت، اختلالی که فرد را بهتر توصیف می‌کند، تشخیص درست خواهد بود.
نشانه‌های اختلال اضطراب اجتماعی در چه موقعیت‌هایی بروز می‌کند
نشانه‌های اختلال اضطراب اجتماعی فراگیر هستند. به این معنا که در تمام شرایط مرتبط با اجتماع، بروز پیدا می‌کنند. این نشانه‌ها با توجه به شدت اختلال می‌توانند در موقعیت‌های ناآشنا (مواجهه با محیط جدید یا افراد جدید) یا حتی موقعیت‌های آشنا وجود داشته باشند.
رایج‌ترین موقعیت‌هایی که باعث بروز نشانه‌های اختلال اضطراب اجتماعی می‌شوند شامل موارد زیر می‌شوند:
– صحبت در (برای) جمع
– دیدار با غریبه‌ها
– پاسخ‌دادن به سؤالات در جمع
– صحبت با تلفن در جمع
– خوردن یا نوشیدن در جلوی دیگران
– شرکت در یک مصاحبه شغلی
– درخواست کمک از متصدیان در رستوران، فروشگاه یا فرودگاه
در بررسی ترس اجتماعی باید در نظر داشت که این اختلال می‌تواند برای مدت طولانی محدود به موقعیت خاص (مثلاً حرف‌زدن در جمع) باقی بماند و شامل تشخیص گذاری نشود؛ اما در بلندمدت می‌تواند به جنبه‌های دیگر زندگی انتقال یابد. تا وقتی این ترس در زندگی فراگیر نشد، تشخیص گذاری نادرست خواهد بود (شامل تشخیص دیگری می‌شود؛ مثلاً فوبی خاص).
نشانه‌های اختلال اضطراب اجتماعی
نشانه‌های اختلال اضطراب اجتماعی می‌توانند از بیرون قابل‌مشاهده نباشند؛ به این معنا که ممکن است فرد درگیری شدید درونی درباره موقعیت‌های اجتماعی داشته باشد؛ اما واکنش قابل‌مشاهده‌ای نشان ندهد. به همین دلیل باید به‌خاطر داشت تا وقتی این نشانه‌ها منجر به اخلال در زندگی روزمره نشوند، تشخیص گذاری صحیح نیست. این نکته از آنجایی حائز اهمیت است که افراد زیادی در مواجهه با اجتماع این نشانه‌ها را دارند؛ ولی اختلالی در عملکرد آنها ایجاد نمی‌شود.
مهم‌ترین نشانه‌های اختلال ترس اجتماعی شامل این موارد است:
– ترس و نگرانی شدید در موقعیت‌های اجتماعی
– سرخ‌شدن گونه‌ها
– سریع حرف‌زدن
– ترس از قضاوت‌شدن
– احساس شرمساری بعد از صحبت در جمع
– لرزش دست‌ها
– تپش قلب
– ناراحتی روانی در ملاقات با غریبه‌ها
– توجه بیش از حد به جزئیات در فعالیت‌های اجتماعی
الف) نشانه‌های رفتاری و هیجانی اضطراب اجتماعی
نشانه‌های رفتاری اضطراب اجتماعی، در صورتی که شدت اختلال در فرد خیلی زیاد نباشد، می‌تواند نامحسوس باقی بماند. برای مثال افراد مبتلا معمولاً میل به اجتناب از موقعیت‌های اجتماعی دارند؛ اما معمولاً به اصرار اطرافیان در این موقعیت‌ها حاضر می‌شوند. درهرصورت، میل به اجتناب، فارغ از اینکه منجر به دوری شود، نشانه رفتاری از اضطراب اجتماعی است.
مهم‌ترین نشانه هیجانی اضطراب اجتماعی، به تصور فرد از قضاوت‌شدن از طرف اطرافیان برمی‌گردد. این موضوع منجر به اجتناب از صحبت‌کردن در جمع یا حتی اجتناب از استفاده دستشویی عمومی می‌شود. اهمیت بیش از حد به نظر افراد نیز می‌تواند نشانه‌ای از اضطراب اجتماعی باشد.
ب) نشانه‌های جسمی فوبیای اجتماعی
نشانه‌های جسمی فوبیای اجتماعی از فردی به فرد دیگر متفاوت است و می‌تواند ریشه در تفاوت‌های جسمی داشته باشد. برای مثال فردی که زمینه مشکلات قلبی را دارد، می‌تواند تپش قلب شدیدی در موقعیت‌های اجتماعی تجربه کند در حالی که فردی که این زمینه را ندارد، احتمالاً تپش قلب را احساس نمی‌کند. این موضوع درباره نشانه‌های دیگر مثل سرخ‌شدن گونه‌ها و بالارفتن دمای بدن، لرزش دست‌ها و تعریق بیش از حد یا حتی مشکلات گوارشی صادق است.
بیشتر بخوانید:
تبعات اختلال اضطراب اجتماعی در زندگی
اختلال اضطراب اجتماعی می‌تواند تأثیرات مختلفی بر زندگی فرد داشته باشد. این اختلال می‌تواند باعث کاهش اعتمادبه‌نفس و خودکم‌بینی شود، زیرا فرد تصور نادرستی از ذهنیت افراد درباره خود دارد. پرهیز از موقعیت‌های اجتماعی نیز مانع از برقراری روابط جدید و کاهش دایره ارتباطی فرد می‌شود. همچنین، ترس از قضاوت‌شدن توسط دیگران باعث می‌شود که فرد بیشتر به فکرهای منفی تمایل پیدا کند.
علاوه بر این، اختلال اضطراب اجتماعی ممکن است در روابط عاطفی، کار و مدرسه تأثیر گذاشته و باعث احساس ناتوانی در فعالیت‌های موردعلاقه و کیفیت عمومی زندگی را کاهش دهد. در صورت عدم درمان، این اختلال ممکن است باعث بروز اختلالات خوردن، سوءمصرف مواد مخدر و الکل یا افسردگی شود.
علت ابتلا به اختلال اضطراب اجتماعی
علت دقیق ابتلا به اختلال اضطراب اجتماعی مشخص نیست، اما می‌توان گفت ترکیبی از عوامل مختلف است. عوامل فیزیکی، بیولوژیکی و ژنتیکی در ابتلا به این اختلال نقش دارند. مشکل در سیستم‌های نوروترنسمیتر منجر به ناهنجاری در هورمون‌های سروتونین، دوپامین و گلوتامات می‌شود. این مواد شیمیایی مغز، به تنظیم خلق‌وخو کمک می‌کنند.
عوامل ژنتیکی نیز در بروز اختلال اضطراب اجتماعی نقش دارند. اختلالات اضطرابی ارثی هستند. بااین‌حال، هنوز کاملاً واضح نیست که وراثت چقدر در ابتلا تأثیر دارد. ساختار مغز در سنین رشد نیز می‌تواند در ابتلا به ترس اجتماعی مرتبط باشد. آمیگدال، بخشی از مغز که ترس را کنترل می‌کند، در اختلال ترس اجتماعی دچار اختلال می‌شود؛ اما نمی‌توان قطعی گفت که این موضوع علت است یا معلول.
عوامل محیطی نیز در بروز اختلال اضطراب اجتماعی تأثیر دارند. تجارب ناخوشایند، والدین یا دوستان با استرس بالا یا سخت‌گیر نیز می‌توانند باعث شروع این اختلال شوند.
با در نظر گرفتن همه عوامل، می‌توان گفت هیچ‌کدام از آنها به‌تنهایی منجر به فوبیای اجتماعی نمی‌شوند، بلکه در کنار یکدیگر زنگ خطری برای فوبی اجتماعی هستند.
روش‌های درمان
درمان اضطراب اجتماعی به شدت اختلال برمی‌گردد و شرط اول برای شروع درمان، پیداکردن منبع یا پررنگ‌ترین علت آن است. اولین قدم در درمان فوبی اجتماعی، تغییر محیط و شرایط است. محیط و شرایط زندگی محرک‌های فوبی اجتماعی هستند و با کنترل آنها، فوبی اجتماعی خفیف می‌تواند به‌سادگی درمان شود. برای مثال دانش‌آموز مبتلا که منبع اصلی اضطراب خود را مدرسه عنوان می‌کند، می‌تواند با مرخصی کوتاه‌مدت از مدرسه به سمت درمان حرکت کند. نکته مهم در این نوع از درمان این است که در صورت شدید بودن اختلال، تغییر محیط و شرایط کمکی به درمان نخواهد کرد و حتی می‌تواند منجر به تشدید آن شود.
۱. رواندرمانی
قدم بعدی برای درمان فوبی اجتماعی رواندرمانی است. یکی از مشکلات اصلی در افراد مبتلا، خطاهای شناختی هستند که منجر به ادراک نادرست از محیط شده و باعث اضطراب می‌شوند. CBT یا درمان شناختی رفتاری، رایج‌ترین درمان برای فوبی اجتماعی است و معمولاً نتایج خوبی از این درمان حاصل می‌شود.
۲. درمان دارویی
در صورتی که شدت اختلال بسیار زیاد باشد و امکان کنترل آن با تغییر محیط و رواندرمانی وجود نداشته باشد؛ یا به بیان دیگر، مشکل بزرگی در سطح بیولوژیکی وجود داشته باشد، درمان دارویی پیشنهاد می‌شود. با توجه به ماهیت این اختلال و احتمال پیشرفت آن به سمت افسردگی یا وسواس فکری، درمان دارویی برای فوبی اجتماعی شدید، مشابه داروهای افسردگی و وسواس فکری است.
مهارکننده بازجذب کننده‌های سروتنین (خانواده SSRI) و نوراپی‌نفرین (SNRI) رایج‌ترین داروها برای فوبی اجتماعی هستند. در صورتی که نشانه‌های افسردگی نیز دیده شود، فلوکستین، سرترالین و سیتالوپرام ممکن است تجویز شود.
نکته: تمامی داروهای ذکر شده نیازمند نسخه هستند و مصرف آنها منوط به شرایط و روش خاصی است که باید بر اساس توضیحات روانپزشک مشخص شود.
جلوگیری از اختلال فوبی اجتماعی
اگر زمینه ژنتیکی استرس و اضطراب دارید یا در محیط و شرایط خاصی اضطراب شدید تجربه می‌کنید، تلاش برای جلوگیری از انتشار آن به جنبه‌های مختلف زندگی، کار هوشمندانه‌ای خواهد بود. استرس و اضطراب مخصوصاً در مواجهه با موقعیت‌های جدید و استرس‌زا، برای همه افراد وجود دارند، اما توانایی کنترل آنها است که خطر را از شما دور می‌کند.
برخی از این کارها برای جلوگیری از اختلال فوبی اجتماعی و کاهش تأثیر استرس بر بدن شامل این مواد می‌شود:
* یادگیری مهارت‌های کاهش استرس
* ورزش و فعالیت بدنی منظم
* برنامه خواب منظم
*ایجاد و حفظ حلقه‌های اجتماعی
* دوری از الکل و مواد مخدر مخصوصاً برای فرار از استرس
نکته: این فعالیت‌ها برای دوری از این اختلال توصیه می‌شود و درمان قطعی فوبیای اجتماعی به‌حساب نمی‌آید. در صورتی که با اختلال اضطراب اجتماعی دست‌وپنجه نرم می‌کنید، مراجعه به متخصص گزینه بهتری خواهد بود. تغییر را از امروز شروع کنید.
جمع‌بندی؛ فوبیای اجتماعی چیست
فوبیای اجتماعی یا ترس اجتماعی، ترس یا ناراحتی روانی از مواجهه با موقعیت‌های اجتماعی آشنا یا ناآشنا است که می‌تواند خود را با اجتناب یا واکنش‌های جسمانی شدید در شرایط اجتماعی نشان دهد. اختلال فوبی اجتماعی می‌تواند خود را حین صحبت در جمع، خوردن یا آشامیدن در جمع و حتی استفاده از دستشویی عمومی نشان دهد. درمان این اختلال بر اساس شدت آن متفاوت است و شامل تغییر سبک زندگی، رواندرمانی و دارودرمانی می‌شود.
منابع:
کتاب راهنمای آماری و تشخیصی اختلالات روانی (DSM5-TR)
Social anxiety disorder (social phobia) – Symptoms and causes
Social Phobia: Definition, Symptoms, Causes, Treatment – Verywell Health
Social Anxiety Disorder (Social Phobia) | Psychology Today.
NIMH » Social Anxiety Disorder: More Than Just Shyness
Social Anxiety Disorder: Symptoms, Tests, Causes & Treatments
Best Medications for Social Anxiety: SSRIs and More – GoodRx
